kutubhona

Қуръон Муҳаммад с.а.в.га 23 йил давомида бўлак-бўлак ҳолда нозил бўлган. Қуръон ҳар хил тарзда, баъзан кетма-кет, баъзан узулиб-узулиб, яъни вақти-вақти билан нозил қилинган. Қуръоннинг бир дафъада эмас, балки бўлак-бўлак тушишининг ҳикматини Оллоҳ Таоло Қуръонда баён этган. Оллоҳ Таоло айтади:

وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلاَ نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً كَذَلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ
– „Кофир бўлган кимсалар: «(Нега) бу Қуръон унга (пайғамбар а.с.га) битта тўплам бўлган ҳолида нозил қилинмади?» - дедилар. (Эй Муҳаммад), Биз у Қуръон билан сизнинг дилингизни устивор қилиш учун мана шундай бўлиб-бўлиб баён қилдик“. [25:32]
Оллоҳ Таоло айтади:

وَقُرْآنًا فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُكْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنزِيلاً
– „Сиз Қуръонни одамларга аста-секин ўқиб беришингиз учун Биз уни бўлакларга бўлдик ва бўлиб-бўлиб нозил қилдик“, [17:106]

яъни Қуръон секин аста ҳодисаларга мувофиқ ҳолда нозил қилинди. Демак, Қуръон пайғамбарнинг қалбини мустаҳкамлаш учун, инсонларга секин аста ўқиб бериш учун, ҳодисаларга мувофиқ ва саволларга жавоб бўлиш учун 23 йил давомида бўлак-бўлак ҳолда нозил қилинди.

Қуръон Муҳаммад с.а.в.га нозил бўлиши билан уни ёдлаб олишни, тери, қоғоз, суяк, хурмо пўстлоғига ёки силлиқ тошларга ёзиб қўйишни буюрар эдилар. Агар бирор оят нозил бўлса, бу оятни сурадаги ўз ўрнига қўйишга буюриб: «Мана бу оятни мана бу сурадаги фалон оятдан кейин қўйинглар», дердилар. Улар ўз ўрнига қўярдилар. Усмон р.а.дан ривоят қилинади: Пайғамбар с.а.в.га оятлар нозил бўлиши билан «Мана бундай дейилган сурага мана бу оятни қўйинглар», дердилар. Қуръон комил бўлиб, пайғамбар с.а.в. вафот этгунларича Қуръон шу ҳолда нозил бўлди. Шунинг учун ҳам Қуръондаги ҳар бир суранинг ояти ҳозирги ҳолатдагидек тартибланиши тавқифийдир, яъни унинг тартибини пайғамбар с.а.в. Жаброил а.с.дан, у киши эса Оллоҳдан ривоят қилгандир. Демак, Қуръоннинг тартиби Оллоҳ Таолодан тавқифий (белгиланган) тартибдир. Ислом уммати уни пайғамбаридан шу ҳолатда ўрганиб, бошқаларга айнан шундай етказган ва бунда ҳеч қандай ихтилоф йўқ. Суралардаги оятларнинг биз кўриб турган шаклдаги тартиби Расулуллоҳ с.а.в. буюрган, териларда, пўстлоқларда, тошларда ёзилган ва қалбларда сақланиб қолган тартибнинг ўзгинасидир. Шунга кўра, суралардаги оятлар тартиби Пайғамбар с.а.в.дан, Жаброил а.с.дан, Оллоҳ Таолодан тавқифий эканлиги аниқдир. Аммо сураларнинг бир-бирига нисбатан тартибланиши эса саҳобалардан ижтиҳод билан бўлгандир. Аҳмад ва Суннат асҳоблари ибн Аббосдан ривоят қилишади, буни ибн Ҳаббон ва Ҳоким ҳам саҳиҳ деб тасдиқлаган. Улар айтадиларки, Усмонга дедим: «Анфол» аввалги суралардан, «Бароа» эса кейинги суралардан бўлса, нега иккаласини бир-бирига яқин қўйиб, уларнинг ўртасига бисмиллаҳ калимасини ёзмадинглар ва уни кейинги ўринга қўйдинглар? Усмон айтдики: Расулуллоҳ с.а.в.га кўпинча бир неча сура нозил бўларди, агар бирон нарса нозил бўлса, котиблардан бирини чақириб: «Мана бу оятларни «мана бундай дейилган» сурага қўйинглар», дердилар. «Анфол» сураси Мадинада тушган сураларнинг аввалгиларидан ҳисобланади. «Бароа» Қуръоннинг охирги сураларидан, унинг қиссаси «Анфол» қиссаларига ўхшаганлиги учун «Бароа»ни ҳам «Анфол»дан деб ўйлайман. Расулуллоҳ с.а.в. буни унданми, ундан эмасми, айтмасдан вафот этдилар. Саид ибн Жубайр ибн Аббосдан ривоят қилади, у киши айтадиларки: Пайғамбар с.а.в. «Бисмиллаҳир роҳманир роҳим» тушмагунча суранинг охирини билмасдилар. Яна бир ривоятда дейиладики, агар «Бисмиллаҳир роҳманир роҳим» айтилса, сура тугагани аён бўларди. Булар сурадаги